De meeste mensen zullen wel eens gehoord hebben van kendo, het Japanse schermen, en van ju-jutsu, de Japanse zelfverdedigingskunst waaruit sporten als judo en aikido zijn voortgekomen. Slechts een enkeling zal hebben gehoord van kenjutsu, de Japanse zwaardvechtkunst die van de middeleeuwen tot ver in de 19e eeuw de basis was van de samurai-gevechtstraining, of weten dat tal van ryū, de scholen en stijlen waarin de samurai getraind werden in het kenjutsu, nog steeds bestaan. De afgelopen dertig jaar zijn sommige van deze scholen ook in Nederland terecht gekomen, en geven Nederlandse leerlingen van Japanse meesters er op traditionele wijze les in.
Kenjutsu betekent letterlijk de ‘zwaardvechtkunde’ of de technieken van het zwaard. Er wordt wel eens een onderscheid gemaakt tussen de koryū, de traditionele scholen die tussen de 15e en de 19e eeuw zijn ontstaan, en de moderne scholen van daarna. De traditionele scholen waren bugei, martiale kunsten waarin zelfverweer en zelfbescherming voorop stonden. Kenmerkend voor de meeste bugei is dat zij zich niet beperken tot het beoefenen van één wapen. Om zich succesvol te kunnen verdedigen moet een samurai all-round zijn, meerdere wapens kunnen beheersen en zich ook ongewapend kunnen verdedigen. Zo zien we in de Katori Shinto Ryū, die omstreeks het midden van de 15e eeuw ontstaan is, dat er een breed scala aan disciplines beoefend wordt: er wordt niet alleen met het lange en het korte zwaard van de samurai getraind, maar ook met de naginata (hellebaard), de bo (lange stok), de yari(speer) en de shuriken (het werpmes). Verder maken ongewapende zelfverdedigingstechnieken (yawara of ju-jutsu) deel uit van het lesprogramma. De term kenjutsu is dus in zekere zin misleidend: beter kan gesproken worden van Katori Shinto Ryū bujutsu (martiale kunde).
De centrale plaats die de krijgskunsten innemen betekent ook dat de technieken die beoefend worden niet zijn aangepast aan de vereisten van een sportcompetitie. Alle technieken hebben als doel de tegenstander buiten gevecht te stellen, hetzij door het toebengen van dodelijke verwondingen, hetzij door beheersing en ontwapening. De manier van trainen is hierop toegespitst: alle technieken worden geoefend door middel van kata, vaste oefenvormen die erop gericht zijn de student in de loop der jaren volkomen beheersing van het eigen wapen, het eigen lichaam en de eigen geest, juiste intuïtieve reacties en gevoeligheid voor de acties en de wapens van de tegenstander bij te brengen. Dit is uiteraard een zeer langzaam en moeizaam proces, waarin niet alleen het wapen een verlengstuk van het lichaam moet worden, maar ook de ‘normale’ dagelijkse reacties afgeleerd moeten worden om een toestand van volkomen alertheid, ontspanning, en gereedheid tot handelen te scheppen.
Met metalen wapens (het scherpe zwaard, de shuriken) wordt alleen getraind in solo-oefeningen zoals het iai-jutsu, het bliksemsnel trekken en toeslaan met het zwaard. Voor training tussen twee personen zou dit te gevaarlijk zijn. De studenten trainen met elkaar zonder bescherming, maar met nog redelijk zware houten wapens. Zo kan op het scherp van de snede geoefend worden terwijl toch een veiligheidsmarge is ingebouwd; het raken van een slagader bij een gebrekkige wering heeft zo bijvoorbeeld geen fatale gevolgen.
Het martiale karakter van het kenjutsu uit zich ook in de traditionele Japanse omgangsvormen en etiquette die binnen de dojo, de plaats van training, worden gehanteerd. Door die omgangsvormen te handhaven wordt van leraren en studenten onderling respect en beleefdheid vereist. Alleen op die basis kunnen potentieel gevaarlijke krijgstechnieken, die soms vereisen dat men zich blootstelt aan de aanval van de ander, op een veilige en correcte manier worden beoefend.
