Een aantal aikidoleraren geven niet alleen les in aikido, maar ook in een uit de 15e eeuw stammende zwaardvechtstijl: de Tenshin Shoden Katori Shinto ryu. Het is echter opvallend dat er geen integratie optreedt van de beide stijlen. In zoverre er sprake is van zwaardoefening binnen het aikido is dat óf het aikiken-systeem, dat voornamelijk schijnt te stammen van Saito Sensei en weinig te maken heeft met de traditionele zwaardstijlen van de samoerai, óf wat basiselementen van de Kashima Shinto ryu, die Ueshiba in de jaren dertig afgekeken lijkt te hebben van een aantal op verkenning uitgestuurde leerlingen. Andersom kent Katori Shinto ryu een eigen systeem van yawara of jiu-jutsu, dat echter weinig wordt gepraktiseerd.
Niettemin zijn er wel enkele verbanden te schetsen, en kan dat ons begrip voor beide stijlen misschien verdiepen.
Ik zie die verbanden op drie manieren: ten eerste historisch, in de zin van persoonlijke banden Ten tweede, ook historisch, volgens de relatie tussen de stijlen in hun ontwikkeling binnen een groter corpus van Japanse vechtkunst. En ten derde, niet historisch maar inhoudelijk, kijkend naar de lichamelijke en geestelijke doctrines zoals die vandaag in beide stijlen bestaan.
1.
Zonder persoonlijke banden zou er tot voor kort in Nederland geen Katori Shinto ryu worden beoefend en zou dit artikel niet geschreven zijn. Het was namelijk vroeger in Japan niet eenvoudig om toe te treden tot een koryu, een school die al vóór 1868 werd opgericht. Persoonlijke introductie was een vereiste; spionnen en ander uitschot moesten buiten de deur worden gehouden. Zo maakten bijvoorbeeld de banden tussen de dojo van Yoshio Sugino Sensei in Kawasaki (waar Katori Shinto ryu werd onderwezen) en de Aikikai Hombu Dojo het voor buitenlandse studenten -toen nog een vreemd verschijnsel- mogelijk om opgenomen te worden in de Katori Shinto ryu. En zo kwamen ook studenten van Yoseikan aikido via hun leraar Mochizuki bij Sugino terecht. Sugino en Mochizuki waren immers beiden leerlingen van Kano (de grondlegger van judo) geweest in de jaren twintig en van Ueshiba in de jaren dertig; en de Sugino-dojo was na 1945 één van de eerste dojo’s buiten de Hombu Dojo waarin weer aikido werd onderwezen. Tegenwoordig is het voor iedereen in Nederland die aikido, aikibudo, of helemaal niets ernaast doet heel gemakkelijk om mee te mogen doen aan Katori Shinto ryu-lessen of -stages.
Ik zou nog een these kunnen ontwikkelen die de historische banden nauwer maakt: er wordt namelijk beweerd dat zowel Takeda Shingen, de beroemde samoerai-krijgsheer uit de zestiende eeuw, als Yamamoto Kansuke, één van zijn belangrijkste strategen, lid waren van de Katori Shinto Ryu. En Takeda’s afstammelingen ontwikkelden het Daito ryu aikijiujutsu, waaruit weer ons aikido is voortgekomen. Maar deze these vergt wat meer bewijsmateriaal.
2.
Of dit laatste waar is of niet, het is gemakkelijk om te zien dat aikijiujutsu en aikido voortgekomen zijn uit oudere vormen van jiujutsu, die beoefend werden door samoerai: krijgers die nooit ongewapend waren -zelfs in huis hadden ze een kort zwaard of dolk bij de hand- en vochten in harnas of in een lange broekrok (de hakama). Vandaar de nadruk op technieken waarin de hand en arm worden aangevallen (om het trekken van wapens te voorkomen), waarin klemmen belangrijker zijn dan stoten (klemmen zijn wat efficiënter tegen iemand in bepantsering) en waarin trappen niet voor te lijken komen (geef maar eens een hoge maegeri met 30 kg harnas aan of zelfs maar in een hakama). Daito ryu aikijiujutsu (vóór 1922 alleen maar jiujutsu genoemd) was slechts één van de tientallen vormen van yawara of jiujutsu, zoals Katori Shinto ryu één van de vele koryu was: scholen waarin de wapenkunde -het gebruik van zwaarden, maar ook van naginata (hellebaarden), van yari (speren) en van alle andere wapens- het belangrijkste was, aangevuld met jiujutsu voor het geval dát. Een krijger kon zich niet veroorloven om bepaalde aspecten van de vechtkunst niet te kennen, hetgeen verklaart waarom de principes achter de verschillende vormen uniform zijn. Ik kom hierop terug in paragraaf 3.
Er is een belangrijk verschil tussen aikido en Katori Shinto ryu dat pas in de twintigste eeuw kon verschijnen. Aikido, of beter aikikai, wil bedoeld zijn voor vrede, harmonie met het universum, algemene liefde en respect. Ueshiba legde sterk de nadruk op het verschil met de oude vormen van budo, die immers leren om indien nodig iemand te doden. Ueshiba claimde de oude technieken van het dodende aspect ontdaan te hebben: aikidotechnieken neutraliseren gevaar en laten de zinloosheid van agressie zien, maar brengen geen blijvende schade toe.
Hoewel dit op het eerste zicht een belangrijk theorisch verschil met de koryu lijkt te zijn, blijkt het volgens mij bij nadere inspectie niet te kloppen: ten eerste geloof ik niet dat Ueshiba geslaagd is in zijn opzet. Bekijken we aikido als zelfverdediging, dan lijken vernietigende atemi, altijd gericht op vitale punten, essentieel om balansverstoring teweeg te brengen en daarmee een techniek in te kunnen zetten. Maar zelfs als dat niet zo zou zijn, zie ik niet in hoe iemand die niets van valbreken en ukemi weet bijvoorbeeld een serieus ingezette irimi nage zou kunnen overleven zonder zijn nek te breken of op zijn achterhoofd te vallen. Modern aikido gaat er erg vaak van uit dat de agressor ook aikido kent, en bovendien het soort ukemi neemt dat in de betreffende substijl noodzakelijk is om een techniek uit te voeren.
Ten tweede is het niet helemaal waar dat de koryu niet op vrede gericht waren. Betekent het karakter voor krijg niet eigenlijk ‘het bedwingen van de speren’? De Chinese strategen wisten, beter dan Bush of Bin Laden, dat de beste generaal overwint zonder te hoeven vechten. De Katori Shinto ryu leert dat heiho, de oorlogskunst, ook heiho, vredeskunst, is (hei wordt dan in de twee gevallen met verschillende karakters geschreven). Boeddhistische invloeden spelen hier zeker een rol, maar het treft mij dat ook roofdieren alleen in het uiterste geval echt met elkaar zullen vechten, en elkaar eerst proberen af te schrikken door zich op te blazen, te grommen, enzovoort. Echt vechten leidt tot verwondingen en met wonden is het slecht jagen. Kortom, het blijkt altijd al het wezen van krijgskunst om na te denken over vrede.
3.
Tenslotte een blik op overeenkomsten en verschillen in de lichamelijke en geestelijke doctrines van aikido en Shinto Ryu vandaag de dag. Ik wil die twee aspecten (geestelijk en lichamelijk) niet van elkaar scheiden. Het cartesiaanse dualisme staat haaks op de theorie en praktijk van budo, waarin geest en lichaam juist één zijn. De vitale levensenergie (de ki) is zowel geest als lichaam, doorstroomt beiden, en kan in beiden geblokkeerd raken. We zien dit al meteen bij de basisoefeningen in zowel aikido als Shinto Ryu: het aannemen van houdingen die op het eerste gezicht puur lichamelijk lijken, maar die na even oefenen diep verbonden blijken te zijn met de shin of kokoro, de geestesgesteldheid.
Aikido en Shinto ryu hebben nog meer overeenkomsten, waarbinnen echter ook verschillen zijn op te merken: over het algemeen is het mijn ervaring dat aikido zoals onderwezen binnen de Aikikai al vanaf het begin de nadruk legt op ontspanning en het maken van vloeiende bewegingen, en de Shinto ryu veel meer op de exactheid van elke lichaamspositie en -beweging. Uiteindelijk is het doel natuurlijk hetzelfde (exact en vloeiend), maar in de Shinto ryu wordt de leerling veel meer ‘in toom’ gehouden. Dat moet ook, want hij staat wel met een zwaar houten oefenwapen op iemand in te meppen.
De basishouding, hanmi (‘half lichaam’) in aikido, is hetzelfde als de seigan-no-kamae, de basishouding in zwaard bij de Sugino-stijl van de Shinto ryu (maar niet bij de Otake-stijl, waarin de heupen niet weggedraaid worden). Natuurlijk is hanmi een zwaardhouding, hoewel het opvallend is dat ook sommige aikidoleraren hem onderwijzen door de torso van het lichaam meer naar de partner toe te draaien. Een doodzonde voor een zwaardvechter, omdat hij zo veel mogelijk ’trefvlak’ op afstand wil houden van het wapen van de tegenstander. Een zwaardpunt verjaagt immers veel illusies, schreef de Baron de Bazancourt ooit in de 19e eeuw in zijn Geheimen van het zwaard. Wat in de Shinto ryu verder opvalt is dat wanneer iemand in seigan staat en zijn dekking dus optimaal is, hij op geen enkel moment in de kata zal worden aangevallen. Je valt immers alleen iemand aan die een opening biedt. In aikido daarentegen wordt er van uke verwacht iemand aan te vallen juist als die in hanmi staat, dus in dekking. In mijn ogen een verlies aan realisme.
Taisabaki, lichaamsverplaatsing: eerst het lichaam uit de baan van de aanval nemen, dan de eigen techniek uitvoeren, is de doctrine van beide scholen. Hyoshin, de juiste timing;ma ai, de juiste, dynamische (dus wisselende) afstand; zanshin, ‘simpel bewustzijn’, bewustzijn van de situatie zonder vooronderstellingen, angsten of verlangens; metsuke, de juiste blik, ‘het verre zien als dichtbij en het dichtbije als veraf’, zoals Musashi schreef; deze elementen zijn essentieel en in principe hetzelfde in zowel aikido als Shinto ryu.
Mijn conclusie is dat bij nadere beschouwing aikido en Shinto ryu toch meer te maken met elkaar hebben dan ik op het eerste gezicht zou zeggen. Maar het zijn allebei wel eigen disciplines, die alleen te beoefenen zijn omwille van zichzelf. Niet iedereen vindt het diep in zijn hart geweldig om zich alle kanten op te (moeten) laten smijten, en niet iedereen krijgt een blij gevoel in zijn hart wanneer hij een zwaard of bokken in de hand neemt.
Stephen Snelders
